Ankara
İran ile nükleer anlaşmanın tarafları ortada anlaşmayı baştan animasyon ve ABD'nin anlaşmaya dönüşünün müzakere edilmiş bulunduğu fakat haziranda doğranan nükleer görüşmelerin yedinci turu ferda başlıyor.
Haziranda boşluk verilmesinden sonradan nükleer anlaşmanın taraflarının görüşmelere dolaşım çağrılarına derinlemesine müddet cevap vermeyen toy İran hükümeti, 3 Kasım'da müzakerelere ay böylelikle gene start sonucu aldığını açıkladı.
Avusturya'nın başkenti Viyana'da pazartesi başlamış olacak görüşmelere, Avrupa Birliği (AB) koordinatörlüğünde İran ile nükleer anlaşmanın tarafları Rusya, Çin, İngiltere, Fransa ve Almanya (4+1) katılacak. 2018'de anlaşmadan müşterek tane cepheli çekilen Amerika ise görüşmelere bilvasıta katılacak. ABD, İran ile aracısız müzakere etmek istese de Tahran yönetimi, anlaşmaya gene dönene derece Washington ile aracısız görüşmeleri reddediyor.
ABD, İran'ın anlaşmadaki taahhütlerine arka dönmesini isterken Tahran ise nükleer anlaşmadan ayrılan yan namına en evvela Washington'un anlaşmaya dönüp yaptırımları kaldırmasını ve anlaşmadan gene ayrılmayacağına değgin garanti istiyor.
Kapsamlı Ortak Eylem Planı (KOEP) namına isimlendirilen nükleer anlaşma, İran ile Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyinin (BMGK) sürekli üyeleri ABD, Rusya, Çin, İngiltere ve Fransa ile Almanya (5+1) ortada 14 Temmuz 2015'te imzalandı.
Uluslararası yaptırımların kaldırılması karşılığında Tahran'ın nükleer faaliyetlerinin düzenlenmiş bulunduğu ve teftiş dibine alındığı nükleer anlaşma, 16 Ocak 2016'da Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyinin (BMGK) onayıyla yürürlüğe girdi ve İran arsıulusal yaptırımlardan azda olsa kurtuldu. Amerika Başkanı Joe Biden'ın Başkan Yardımcısı bulunduğu devirde imzalanan ve dü iklim arasındaki düşmanlıkları sona erdirme vaadini de haiz nükleer anlaşma, dü iklim arasındaki diyaloğun da azda olsa genişlemesine yardım sağladı.
Donald Trump'ın başkanlığı çağında Washington, eski idare kabilinden imzalanan anlaşmayı ehliyetli bulmadı ve İran'ı roket programı ve lehçe nüfuzunun da sınırlandırıldığı toy müşterek anlaşmaya zorlayabilmek düşüncesince herhangi müşterek bölgede bası uygulamaya başladı.
Washington, 8 Mayıs 2018'de anlaşmadan müşterek tane cepheli çekilerek İran'a baştan müeyyide uygulamaya başlayınca Tahran yönetimi, "stratejik sabır" ismini verdiği bekleme politikasıyla Avrupa ülkelerinden Amerika yaptırımlarına huzur nükleer anlaşmayı koruyacak adımlar atmasını bekledi.
Bu süreçte Ocak 2019'da Avrupa devletleri kabilinden İran ile ticareti sürdürebilmek düşüncesince INSTEX isimli sanlı hususi ifa mekanizması kuruldu fakat ABD'nin baskıları dolayısıyla enerjik bir duruma getirilemedi.
Avrupa ülkelerinden beklediğini alamayan İran, ABD'nin yaptırımlarına huzur anlaşmadan meydana gelen tamamı taahhütlerini 8 Mayıs 2019'da aşamalı namına durdurmaya başladı. İran, 5 Ocak 2020'de anlaşmadaki taahhütlerini ağız ağıza sona erdirerek, erdemli kurda uranyum zenginleştirme işlemi müdahale müşterek paradigma hamle attı.
Fahrizade suikastının arkası esna Meclisin çıkardığı yasayla nükleer ameliyat hızlandı
Nükleer anlaşma, Tahran'a yüzdelik 3,67 oranında uranyum zenginleştirme faaliyetini temdit ve en baş döndürücü 300 kilo uranyumu elinde tutabilme izni veriyor. Anlaşma İran'a 300 kilogramın üstündeki uranyumu arsıulusal piyasada satarak karşılığında natürel uranyum alabilme olanağı tanıyor.
İranlı bilgelik insanı Muhsin Fahrizade'ye planlı suikastın arkası esna mecliste çıkarılan ve eski hükümetin itirazlarına karşın 1 Aralık 2020'de sonuncu namına onaylanan kanun ise İran Atom Enerjisi Kurumunun uranyumu minimum yüzdelik 20 zenginleştirmeye başlamasını ve ceninisakıt seviyeli zenginleştirilmiş uranyum stoklarını artırmasını mecburi kıldı. Bu kapsamda uranyum zenginleştirme tesislerine nükleer anlaşma kapsamında kullanılmasına müsaade maruz IR-1 santrifüjleri adına uranyumu hâlâ çabuk zenginleştirebilen IR-2, IR-4 ve IR-6 santrifüjleri yerleştirildi.
İran Atom Enerjisi Kurumu, bahis konusu kanun kapsamında 5 Ocak'ta Fordo'daki nükleer tesiste Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı (UAEA) müfettişlerinin nezdinde uranyumu yüzdelik 20 saflıkta zenginleştirdiklerini açıkladı. Bunun üstünde nükleer anlaşmanın tarafları Fransa, Almanya ve İngiltere, İran'ın yüzdelik 20 saflıkta uranyum zenginleştirme faaliyetinden "derin endişe" duyduklarını bildirdi. İran bu kere 17 Nisan'da yüzdelik 60 oranında uranyum zenginleştirdiğini duyurdu. Dönemin Dışişleri Bakan Yardımcısı Abbas Arakçi de UAEA'yı yüzdelik 60 düzeyinde uranyum zenginleştirdiklerine değgin bilgilendirdiklerini açıkladı. İran bu süreçte UAEA ile iş birliğini de kısıtladı.
İran, nükleer tabanca üretiminde de kullanılabilen uranyum metali üretti
Tahran'ın uranyumu yüzdelik 20 ve yüzdelik 60 saflıkla zenginleştirmesi asıl müşterek hamle namına görülüyor zira İran, nükleer anlaşmaya imza atmadan evvela de yüzdelik 20 oranında zenginleştirilmiş uranyum üretiyordu. Uranyumun yüzdelik 20 ve üstünde zenginleştirilmesi ise nükleer bomba elde etmeye olanak sağlayacak yüzdelik 90 saflıkta parçalanabilir uranyuma iktiran etmek düşüncesince ehemmiyetli müşterek basamak namına benimseme ediliyor.
İran, uranyum zenginleştirilme işlemlerinin beraberinde nükleer tabanca üretiminde de kullanılabilen uranyum metali üretmeye başladı. UAEA kabilinden 17 Ağustos'ta meydana getirilen açıklamada, İran'ın İsfahan'daki uranyum zenginleştirme tesislerinde yüzdelik 20 zenginleştirilmiş 200 gr. uranyum metali ürettiği bilgisi verildi. Bu miktar 11 Şubat'ta UAEA kabilinden meydana getirilen açıklamada 3,6 gr. namına verilmişti.
UAEA'nın İran'ın nükleer programıyla ilişik 7 Eylül'de yayımladığı akıbet raporunda ise Tahran'ın nükleer tabanca istihsal etmek düşüncesince kullanılabilecek erdemli kurda zenginleştirilmiş uranyum stokunu artırmaya bitmeme etmiş bulunduğu ve yüzdelik 20 düzeyinde 84,3 kilo ve yüzdelik 60 düzeyinde 10 kilo uranyum zenginleştirdiğinin bilgisi verildi. İran Atom Enerjisi Kurumu Sözcüsü Behruz Kemalvendi 5 Kasım'da meydana getirdiği açıklamada, yüzdelik 20 oranında zenginleştirilmiş uranyum miktarını 210 kilograma yüzdelik 60 oranında zenginleştirilmiş uranyum miktarını da 25 kilograma çıkardıklarını bildirdi.
Tahran yönetimi, nükleer tabanca üretebilecek kapasiteye erişebileceği ihtimaline müteveccih arsıulusal endişelere, nükleer programının barışçıl bulunduğunu ve uranyum metalinin sivil polis polis nükleer programı doğrultusunda geliştirildiğini belirterek cevap veriyor. İran, nükleer anlaşmadaki ihlallerinin de "Yaptırımların arka getirilmesi biçiminde yahut taraflardan birinin anlaşmadaki sorumluluklarını adına getirmediği halde İran'ın nükleer anlaşmadaki yükümlülüklerini ağız ağıza yahut azda olsa durdurabileceğini" öngören nükleer anlaşmadaki 26 ve 36'ncı maddeyi asal aldığını ve attığı adımların anlaşmayı ihlal etmediğini savunuyor.
UAEA ile ağız tatsızlığı çözülemedi
UAEA Başkanı Rafael Mariano Grossi, İran’ın nükleer programının teslim ve müşahede faaliyetlerinde yaşanmış bulunan müşkülat ve kuruluşa bildirilmeyen bahis konusu 4 noktaya bağlı açıklığa kavuşturulmamış sorunları müzakere etmek az daha 23 Kasım'da Tahran’ı görüşme etti.
Grossi, İranlı yetkililerle görüşmelerin sonucuyla ilişik 24 Kasım'da basına meydana getirdiği açıklamada, görüşmelerde uzlaşma sağlayamadıklarını ve İran'ın nükleer programına müteveccih teslim ve müşahede faaliyetlerini sürdürmekte asıl mesail yaşandığını söyledi. İran Dışişleri Bakanı Abdullahiyan ise bire müşterek devir meydana getirdiği açıklamada, UAEA'nın "teknik mevzuları politize ettiğini" fakat anlaşmanın beklenen bulunduğunun mesajını verdi.
İran, yaptırımların ağız ağıza kaldırılmasını, Amerika ise İran'ın anlaşmadaki taahhütlerine dönmesini istiyor
ABD Başkanı Biden, selefi Trump çağında ülkesinin müşterek tane cepheli çekilmiş bulunduğu anlaşmaya baştan katılmaya anık bulunduğunu açıklamasına karşın İran ile nükleer anlaşmanın tarafları ortada nisanda Viyana'da başlamış bulunan ve 6 dolaşma bitmeme fail müzakerelere haziranda kâr alınamadan boşluk verildi.
Taraflar, nükleer anlaşmaya dolaşım üstünde oydaş olsa da evvel adımı kimin atacağı mevzusundaki ağız tatsızlığı aşılamadı. İlk altı turda, İran müdahale tamamı taraflar, anlaşmanın baştan uygulanabilir bir duruma gelmesi düşüncesince dü tarafın atması müstelzim senkronik adımların çoğunda tekâmül kaydettiklerini ve çabucak çözüme varabilecekleri anlamında açıklamada bulundu.
Bu tam İran'da eski hükümetin tersine Batı'ya mesafeli ve nükleer anlaşmanın ülkeye yarar sağlamadığını korumak için çaba sarfeden muhafazakarların oluşturduğu toy hükümet göreve geldi. Dışişleri Bakanı Hüseyin Emir Abdullahiyan, nükleer görüşmelere toy hükümetin bakışına değgin evvel mesajı, 22 Ağustos'ta mecliste meydana getirdiği ve eski hükümetin aut siyaset tercihlerini eleştirdiği konuşmada verdi. Abdullahiyan, Asya ve komşulara odaklı aut siyaset benimseyeceklerini vurgulayarak "Dış politikamızı nükleer anlaşmaya bağlamayacağız. Nükleer anlaşma bakanlığı olmayacağız." ifadesini kullandı.
Nükleer anlaşmanın geleceği İran ile Amerika arasındaki kompleks meselelerin çözümüne bağlı
İran, iklim ekonomisini aksatan ve Cumhurbaşkanı İbrahim Reisi'nin en ehemmiyetli gündemlerinden bir tanesi bulunan asıl yaptırımlardan sebep olmak düşüncesince Batı ile müzakerelere gerekseme duyuyor. Bu bağlamda, 29 Kasım'da başlamış olacak müzakerelerde İran ile Batı ortada uzlaşma, Tahran'ın nükleer programındaki asıl tekâmül ve İran'ın ABD'den anlaşmayı müşterek hâlâ vazgeçme etmeyeceğine değgin garanti arzu etmesi derece muhtelif kompleks meselelerin çözümüne bağlı.
Tahran, nükleer programında anlaşma öncesindeki seviyeleri aşmış halde ve Amerika Başkanı Biden'ın ahir Amerika hükümetinin nükleer anlaşmadan çekilmeyeceğine değgin garanti verebilmesi düşüncesince bahis konusu anlaşmanın Amerika Senatosunda "anlaşma" namına onaylanması gerekiyor zira Amerika yasalarına göre, nükleer anlaşma BMGK onayına karşın Amerika düşüncesince sadece bağlayıcılığı sıfır politik üstenme hükmünde.
Yeni görüşmelerin de verimsiz kalması biçiminde İran'ın hâlâ çabuk uranyum zenginleştirme olanağı sağlayacak toy döl santrifüjler üreteceği ve Natanz ve Fordo'daki uranyum zenginleştirme tesislerindeki merkezkaç kapasitesini tevsi dolayısıyla gidebileceğinden düşünce ediliyor.
Bu halde da arsıulusal toplumda İran'ın nükleer tabanca üretebilecek kapasiteye eş olabileceğine değgin endişeler dile getiriliyor. Buna cevap Natanz kentinde arazi meydan ülkenin en şişman uranyum zenginleştirme tesisi namına aşina Şehid Ahmedi Ruşen Nükleer Merkezi'ndeki merkezkaç atölyesine 2 Temmuz 2020 ve 11 Nisan 2021'de planlı ve İsrail'in suçlandığı dü baltalama saldırısının da İran'ın bu kapasiteye erişmesini geciktirdiği kestirim ediliyor.
ABD Dışişleri Bakanı Antony Blinken 13 Ekim'de meydana getirdiği açıklamada, İran ile diplomatlık döneminin yeteneksiz olması biçiminde Washington'un "diğer alternatifleri devreye saplamak düşüncesince anık olduğunu" söyledi.
